و بر اساس اسناد موجود از 6 قرن پیش وقف اموال برای این آستان آسمانی مسجل است هر چند قبل از آن نیز قطعاً وقفیات فراوانی وجود داشته، اما سند مکتوبی در دست نیست.با این وصف باید بپذیریم که به میزان گستردگی و فراوانی موقوفات در این نهاد وظایف متولیان امور مربوط نیز متعدد و بسیار مهم خواهد بود.حال با این توضیح مختصر و ضرورت نگهداری و حفاظت از موقوفات بر آن شدیم تا سراغ حجت الاسلام والمسلمین دکتر عبدالرضا اصغری، معاون حقوقی و امور موقوفات آستان قدس رضوی رفته با وی در خصوص جایگاه و کاربردهای وقف و نیز لزوم حفاظت از موقوفات به گفت و گو بنشینیم . گفتنی است دکترعبدالرضا اصغری از مدیران پرتلاشی است که با اهتمام و تکاپوی ویژه ای در زمینه موقوفات در کشور، تلاش های فراوانی انجام داده است.
آقای دکتر اصغری در ابتدا سابقه‌ای از نهاد وقف در دین مبین اسلام بدهید؟
- نهاد وقف نهادی ریشه‌دار در اسلام است و همزمان با مبعث رسول اکرم بنا گذاشته و عمل شده است، چون بر اساس تاریخ خود حضرت رقباتی را وقف و تولیت آن را به فاطمه زهرا(س) سپردند تا منافع آن در امور مسلمین و بویژه فقرا مصرف شود.
نکته قابل تأملی که در تاریخ اسلام ثبت شده و بیانگر جایگاه ویژه و تأثیرگذار وقف در آن دوران بوده داستان مربوط به مخیرق یهودی می‌باشد که سالها در رکاب پیامبر اعظم جنگید و وصیت کرد اموالم را آنگونه که در دین شما دستور داده شده مصرف کنید که پیامبر اموال وی را وقف کردند که این امر بیانگر اهمیت جایگاه وقف در باور رهبران دین اسلام است.
عقود دیگری چون هبه و صلح نیز وجود دارد، اما چرا وقف مورد توجه ویژه قرار گرفته و بسیار به آن توصیه شده است؟
- نکته مهمی که در این توجه ویژه به وقف در مقایسه با عقودی مانند هبه و صلح وجود دارد، تداوم و جاودانگی است، به بیان ساده‌تر اگر مالی هبه شود تعداد خاصی از آن منتفع می‌شوند و تنها همان گیرنده هبه در خصوص مال هبه شده تصمیم می‌گیرد و در واقع طی یک یا حداکثر 2 نسل از عقد هبه هیچ اثری نمی‌ماند اما در مقابل وقتی فردی مالی را وقف می‌کند نمی‌توان زمانی برای پایان آثار آن تصور کرد و اگر واقعه یا حادثه‌ای خارج از اراده متولیان بروز نکند که منجر به از بین رفتن یا غیرقابل انتفاع شدن مال موقوفه شود وقف صورت گرفته جاوید و به تبع آن نام واقف آن و مهمتر از همه اراده واقف برای مصرف منافع موقوفه جاودانه خواهد بود.
از این رو، جریان داشتن دایمی آثار این عمل است که نسبت به عقودی چون هبه و صلح بیشتر مورد توجه و توصیه است. و در یک جمله می‌توان گفت وقف چشمه‌ای است که اگر مراقبت شود، هیچگاه خشک نمی‌شود.
آیا متولی می‌تواند نظرهای واقف را نادیده بگیرد و به اصطلاح به صلاحدید خود در خصوص مال موقوفه عمل کند؟
- به صراحت باید بگویم هیچ احدی نمی‌تواند دخل و تصرفی در نحوه مدیریت موقوفه بر خلاف نظر واقف داشته باشد و تنها وظیفه‌ای که متولیان موقوفات دارند حفاظت و آباد کردن برای استحصال منافع و هزینه کردن منافع آن برابر نظر واقف است، البته شرایط ویژه‌ای برای تغییر این قاعده وجود دارد که بسیار نادر است و بصورت خاص در فقه اسلامی و قانون وقف احصا شده است.
آیا کارکردهای وقف را می‌توان برشمرد و اصولاً آیا قابل احصا هستند یا خیر؟
- یکی دیگر از ویژگی‌های منحصر به فرد وقف همین نکته است که نمی‌توان کارکردهای وقف را احصا نمود، چون هر واقفی می‌تواند کارکرد ویژه‌ای برای منافع موقوفه خود تعریف کند که می‌تواند کمک رسانی، اشتغال، فرهنگی، ترویج معارف اسلامی، اطعام، ایتام، راه سازی، حوزه‌های علمیه، مراکز علمی و یا هر چیز مشروع دیگری باشد.از این رو، با قاطعیت می‌توان گفت وقف منشوری با هزاران طیف نورانی است که نمی‌توان در قالبهای خاص آن را گنجاند.
اگر سیر تاریخی وقف را مورد بررسی قرار دهیم تأثیر انقلاب اسلامی در جریان یافتن وقف چه بود؟
- باید با اطمینان کامل بگویم، انقلاب اسلامی ایران موجب شد تا جریان وقف و انتفاع عمومی از موقوفات نظام‌مند و از کیفیت قابل قبولی برخوردار شود و در واقع انقلاب به نیم قرن موقوفه خواری در کشور پایان داد.در بیان توجه ویژه رهبر کبیر انقلاب به وقف شاید همین نکته کافی باشد که اولین قانون که پس از انقلاب و به فرمان امام تصویب شد قانون ابطال اسناد رقبات موقوفه بود و مدتی بعد قانون منفسخ شدن قراردادهای اجاره موقوفاتی که رعایت غبطه موقوفه نشده بود به تصویب رسید و این حساسیت رهبرکبیر به این حوزه نشان از تأثیرات شگرف وقف در جامعه می‌باشد، همچنان که با گذشت بیش از 3 دهه از انقلاب این امر به اثبات رسیده است.
با این وصف اقدامات آستان قدس قبل از پیروزی انقلاب را بصورت خلاصه بیان کنید و تأثیر آن در باورهای مردمی چه بود؟
- متأسفانه بی‌توجهی عمدی و غیرعمدی در نحوه مدیریت بر موقوفات آستان مقدس حرم رضوی در دوران پهلوی موجب شده بود تا وقفنامه‌ها عملاً به فراموشی سپرده شوند و نیات واقفان خیلی مورد نظر قرار نمی‌گرفت؛ از سوی دیگر سهل انگاری‌ها در حفظ و حراست موقوفات و واگذاری‌های خارج از ضوابط موقوفات به عده‌ای خاص نیز باعث شده بود تا درآمدهای بخش عمده‌ای از موقوفات صرف چیزهایی بشود که هیچ ارتباطی به نیات واقفان نداشت. بطور مثال در زمان پهلوی تمام اقدامات صورت گرفته در حوزه فرهنگ خلاصه می‌شد در یک دفتر فرهنگ و هیچ اقدام دیگری در این حوزه صورت نگرفته بود.بخش قابل توجهی از موقوفات که مزایای خاصی داشته یا ارزشمند بودند به عناوین مختلف به افرادی خاص واگذار شده بودند یا به بهانه اصلاحات ارضی زمینهای موقوفه بسیاری به افراد واگذار شد.
با پیروزی انقلاب اسلامی و اشاره‌ای که راجع به تأکید امام خمینی(ره) در خصوص قانون ابطال اسناد رقبات موقوفه داشتید، چه اقداماتی صورت گرفته است که به نقطه فعلی برسیم؟
- نقش مدیر در هر مجموعهای در پیشبرد آن مجموعه غیرقابل انکار است، لذا می‌بینیم که حضرت امام یکی از مبارزان دوران انقلاب و فردی را که خستگی ناپذیر بودنش به همه ثابت شده بود، به عنوان تولیت آستان قدس رضوی انتخاب می‌کنند، حال تصور کنید مدیریت عالی اسلامی یک فقیه جامع الشرایط و شجاع و انقلابی و دقیق باعث شد تا کل موقوفات که با قانون اصلاحات ارضی یا فروش قطعی از وقف خارج شده بود به دامن وقف برگردد.
سیاستهای راهبردی آستان قدس رضوی در خصوص موقوفات چیست؟
- بطور کلی سیاستهای آستان قدس در خصوص موقوفات در سه سر فصل تثبیت مالکیت، احیا و نهایتاً حفاظت و حراست از موقوفات دسته بندی می‌شوند، اما هر یک از این سرفصلها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و در صورت ضعف در عملکرد در هر بخش سایر بخشها قابلیت اجرایی نخواهد داشت، بر همین اساس تثبیت مالکیت موقوفه اصلی‌ترین و شاید مهمترین سیاست آستان قدس رضوی است که بر اساس آن وقفنامه به سند مالکیت تبدیل می‌شود، چون با وجود سند می‌توان موقوفه را احیا و حقوق آن را استیفا کرد.بر همین اساس آستان قدس رضوی با مدیریت و رهنمودهای تولیت عظمای آستان قدس رضوی و حمایت قائم مقام محترم کارگروه بررسی ثبتی رقبات موقوفه آستان قدس در سراسر کشور را تشکیل داده و این کارگروه با اعزام به تمام شهرستانهای محل وقوع موقوفات تک تک موقوفات را مورد بررسی قرار دادند و وضعیت اسناد مالکیتی آنها را ثبت نمودند که آیا سند دارند یا خیر و اگر ندارند علل عدم صدور سند مالکیت هر رقبه بصورت مفصل بررسی و مکتوب شد. در مرحله بعد کمیته تخصصی فنی ثبتی تشکیل شد که مأموریت آن اخذ اسناد مالکیتی رقباتی بود که سند مالکیتی نداشتند؛ این کمیته از حدود یک سال پیش فعالیت خود را آغاز کرده و در همین مدت توانسته است ضمن آسیب شناسی علل عدم صدور اسناد مالکیتی رقبات سند مالکیتی چندین رقبه بسیار بزرگ را اخذ نمایند که انصافاً کارهای مهمی محسوب می‌شود.در واقع سند مالکیتی موقوفه به منزله شناسنامه برای شخص حقیقی است، چرا که با وجود سند مالکیت است که حقوق موقوفه قابل پیگیری و استیفاست.
سیاست بعدی آستان قدس احیای موقوفات است، چون اگر موقوفه‌ای احیا و به مرحله درآمدزایی نرسد، عملاً آستان قدس رضوی به وظیفه خود عمل نکرده و لازمه عمل به نیات واقفین احیای موقوفات است، لذا در این بخش نیز اداره شناسایی رقبات موقوفه بر اساس اسناد و مدارک ایجاد شده است که با تطبیق وقفنامه‌ها و صلحنامه‌ها با اسناد مالکیتی شناسایی و نقشه برداری‌ها صورت می‌گیرد و در مرحله بعد اقدامات لازم برای احیا و بازگرداندن موقوفات به دامن و چرخه وقف صورت می‌گیرد.سیاست بعدی حفاظت و حراست از موقوفات آستان قدس رضوی است که در این راستا نیز مدیریت حفاظت از اراضی موقوفه پیگیری‌های جدی در خصوص پیشگیری از تصرفات غیرماذون و حفاظت از اراضی در معرض تصرف داشته و نیز با محصورکردن و نصب تابلو و انجام گشتهای خودرویی و ایجاد پاسگاه‌های مختلف توانسته است موقوفات را از هر گونه تعرض و تصرفی حفظ نماید.
همین اقدامات صورت گرفته است که امروز می‌توانیم با قاطعیت ادعا کنیم، زمینی در اطراف مشهد نداریم که بدون اذن تصرف شده باشد، نتیجه اینکه اگر حفاظت نکنیم استحصال درآمد معنی نخواهد داشت و آستان قدس رضوی به سبب انجام کارهای ویژه‌ای که در این حوزه داشته است در شورای حفظ حقوق بیت‌المال الگو بوده و پیشتاز است.
آقای دکتر بصورت خلاصه و به زبان ساده می‌توانید بگویید منشور و مبنای عملکردی آستان قدس رضوی چیست؟
- بر اساس قواعد حاکم بر وقف در فقه اسلامی چشم‌انداز، منشور و نقشه راه عملکرد آستان قدس و هر نهاد وقفی دیگر وقفنامه‌ها و همان نیات واقفین است و آستان قدس رضوی نیز مفتخر است که در پایبندی به وقفنامه‌ها در برنامه‌ریزی‌ها و سرمایه‌گذاری‌های موقوفات و نحوه هزینه کرد درآمدها بیشترین حساسیتها را دارد.این حساسیت به قدری بالاست که تولیت عظمای آستان قدس هیأتی از فضلای حوزه و دانشگاه تعیین کردند تا با مطالعه دقیق وقفنامه‌ها نیات واقفین را استخراج کنند که با مطالعه دقیق وقفنامه‌ها نیات واقفین در بیش از 100 مورد دسته بندی شد که گروه بندی‌های صورت گرفته نهایتاً تمام نیات واقفین در زیر 26 سرفصل احصا شدند که شامل حوزه‌های مختلف چون فرهنگی، بهداشتی، اطعام، ایتام، فرش و روشنایی حرم، زوار، خدام و فراشان می‌شود.پس دستور تدوین بودجه موقوفاتی صادر شد که قاطعانه می‌توان ادعا کرد تنها نهاد موقوفاتی در دنیاست که بطور اساسی و علمی اقدام به تدوین بودجه موقوفاتی کرده است که برابر درآمدهای استحصال شده از موقوفات و بر اساس درآمدهای تحقق یافته نه پیش‌بینی شده بودجه موقوفاتی هر موقوفه بسته می‌شود.ذکر این نکته لازم است در وقفنامه‌ها حفاظت و آبادانی موقوفات مقدم بر مصرف درآمدهاست، لذا اضافی درآمدهای موقوفه پس از هزینه حفاظت و آبادانی برابر نیت واقف به مصرف می‌رسد.در واقع بودجه موقوفاتی تدوین شد تا در عمل به نیت واقفین عمل کرده باشیم و در نهایت تفریغ بودجه هم صورت می‌گیرد، حتی کارگروه‌هایی داریم برای رفع ابهام در هزینه کردها برای تطبیق هزینه‌ها با نیات واقفین تا خدای نکرده نادیده گرفته نشود یا قصوری صورت نگیرد.
برخی موارد شنیده می‌شود که چرا آستان قدس رضوی از سرمایه‌ای که در اختیار دارد در کارهایی که منفعت عموم مردم شهر مشهد را به دنبال دارد مشارکت نمی‌کند، پاسخ شما به این افراد چیست؟
- به نکته مهمی اشاره کردید که به نظر می‌رسد کمتر در این خصوص اطلاع رسانی شده است. مثلاً می‌گویند چرا آستان قدس رضوی به قطار شهری یا آسفالت معابر مشهد کمک مالی نمی‌کند یا چرا در بخشهایی چون کمک به اشتغال یا ازدواج جوانان مشارکت ندارد؛ اولاً باید مجدداً به این نکته اشاره و تأکید کنم که هیچ مقامی نمی‌تواند خلاف نیت واقفین درآمدهای موقوفات را در بخش دیگری هزینه کند. از سوی دیگر رفع همه نیازهای جامعه با اتکا به درآمدهای موقوفاتی بر عهده آستان قدس نیست؛ وظیفه اصلی آستان قدس حفظ و حراست، احیا و درآمدزایی از موقوفات و هزینه کرد آن برابر نیت واقفین است.
آقای دکتر اصغری برخی‌ها می‌گویند موقوفات مطلقه‌ای را که محل هزینه کرد درآمدهای آنها مشخص نشده، تولیت آستان قدس می‌توانند در بخشهای دیگر هزینه کنند، پاسخ شما به این پرسش چیست؟
- نکته بسیار ظریفی که در خصوص موقوفات مطلقه وجود دارد که موجب ایجاد این اشتباه می‌شود، این است که موقوفات مطلقه هر چند هزینه کرد خاص برایشان تعریف نشده اما دایره‌ای خاص به نام حرم مطهر و زیر مجموعه‌های مربوط به زوار این حریم ملکوتی دارد؛ به بیان ساده واقف هزینه کرد درآمدهای موقوفه مطلقه خود را در اختیار تولیت قرار داده تا در زیر چتر بزرگ حرم مطهر هزینه کند و عملاً هزینه کردن آن در مجموعهای خارج از آستان قدس رضوی امکان ندارد.
یکی دیگر از پرسشهایی که بیشتر از سوی مردم مطرح می‌شود، در خصوص دعاوی‌ای است که با آستان قدس رضوی بر سر مالکیت اراضی یا موقوفاتی که از گذشته‌ها در اختیار داشتند، می‌باشد؛ به نظر شما چرا برداشتهای اشتباهی از عملکردها صورت می‌گیرد؟
- به صورت خلاصه می‌توان گفت اشتباه برداشتها به دلیل ناآگاهی مردم از روند کارها می‌باشد، اما به زبان ساده باید بگویم برخی‌ها تصور می‌کنند وقتی دعوایی علیه فردی که موقوفه‌ای را در اختیار دارد مطرح می‌شود، قرار است مالکیت او نادیده گرفته شود و اقدامات صورت گرفته او از بین برود، در حالیکه ما به دنبال خارج کردن موقوفه از مالکیت آنان نیستیم و به اعیان ایجاد شده توسط آنان کاری نداریم، بر اساس همان سیاست اولی که تعریف شد، فقط می‌خواهیم موقوفه بودن اراضی مسجل و مستند باشد و آنچه از افراد می‌خواهیم رعایت حقوق موقوفه است؛ حتی در همین راستا کمیسیون تعیین تکلیف تصرفات موقوفات از سوی نهادهای دولتی هم وجود دارد که بر همین اساس حتی اگر اراضی موقوفه‌ای برای خدمات عمومی هم تصرف شده باشد باید حقوق آن پرداخت شود.
و حرف آخر شما؟
- حرف آخر اینکه به نظر می‌رسد نسلهای جدید با نهاد وقف بیگانه شده‌اند و اطلاع رسانی در خصوص مزایا و برکات وقف کمتر برای آنان توضیح داده می‌شود، چرا که اگر این نهاد تقویت شود، بسیاری از کاستی‌های اجتماع در بخشهای مختلف مرتفع خواهد شد.
نظر شما